Αντιφασίστες στρατιώτες και στρατιωτικοί στα στρατεύματα της Μέσης Ανατολής

Έλληνες αριστεροι οπλίτες στο σύρμα της Ελ-Ντάμπα

Στις αρχές του 1943 η ελληνική κυβέρνηση και ο βασιλιάς Γεώργιος Β βρίσκονταν εξόριστοι ανάμεσα στο Λονδίνο και το Κάιρο. Η διαδικασία ανασύνταξης των ελληνικών στρατιωτικών και πολιτικών δυνάμεων της αστικής τάξης, που βρίσκονταν στη Μέση Ανατολή είχε ήδη ξεκινήσει από το 1941. Κύριο δε χαρακτηριστικό της ήταν η διάθεση για αποκήρυξη του πρότερου δικτατορικού καθεστώτος και η εγκαθίδρυση ενός αυστηρού αστικοδημοκρατικού κλίματος. Ο υπουργός Εθνικής Άμυνας (από το 1942 και χωρίς εκλογή) Παναγιώτης Κανελόπουλος είχε επαναφέρει την ομάδα Βενιζελικών αξιωματικών που είχαν απομακρυνθεί μετά το κίνημα του 1935 και οι οποίοι έχαιραν πια της αποδοχής και της εύνοιας των Άγγλων και του Βασιλιά. Ένα κλίμα κατευθυνόμενης φιλομοναρχικής αναδιοργάνωσης διέπνεε όλο το στράτευμα.

Ταυτόχρονα στην Ελλάδα η αντίσταση κατά των κατακτητών συνεχίζονταν με βασικό πρωταγωνιστή το ΚΚΕ και τον ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Οι οπαδοί και συνοδοιπόροι της αριστεράς πολλαπλασιάζονταν τόσο στην Ελλάδα όσο και στη Μέση Ανατολή. Εκτός από την κατάργηση της βασιλείας, το ΕΑΜ επιδίωκε την πλήρη διάλυση των πλεγμάτων εξουσίας που είχαν διαμορφωθεί επί Μεταξά, καθώς και την ισότιμη συμμετοχή στις πολιτικές εξελίξεις μετά το τέλος του πολέμου. Η δυναμική είσοδος του ΚΚΕ και του χώρου της αριστεράς στον πολιτικό χώρο αποτέλεσε ίσως μια από τος κρισιμότερες εξελίξεις. Αυτό το πολιτικό ψηφιδωτό δεν θα μπορούσε να μην εκφραστεί και στο ελληνικό στράτευμα της Μέσης Ανατολής, το οποίο διατηρούσε σχέσεις με οργανώσεις του ΚΚΕ ήδη από το 1941.

Τον Φεβρουάριο του 1943, το κλίμα στις τάξεις των ελληνικών στρατευμάτων στη Μέση Ανατολή ήταν τεταμένο. Ήδη από τον Οκτώβριο του 1941 έχει ιδρυθεί η Αντιφασιστική Στρατιωτική Οργάνωση (ΑΣΟ) κάτω από τις υποδείξεις και με την καθοδήγηση του ΚΚΕ. Η ΑΣΟ μαζί με τον φιλοεαμικό Εθνικό Απελευθερωτικό Σύνδεσμο (ιδρύθηκε τον Ιανουάριο του 1943) δημιούργησαν σημαντικά προβλήματα στους φιλοβασιλικούς αξιωματικούς του στρατεύματος. Η ΑΣΟ με επικεφαλής τον κομμουνιστή Γιάννη Σαλά, εξέφραζε ανοιχτά την αντίθεσή της με το στέμμα και τους Άγγλους, ενώ όπως αναφέρει και ο Σόλων Γρηγοριάδης τα στελέχη τους ζούσαν στην εποχή του 1918. Στρέφονταν προς τα κάτω, προς τους οπλίτες. Η κινητοποίηση και η μύηση αξιωματικών αποτελούσε δευτερεύοντα σκοπό της οργάνωσης. 

Στις 17 Φεβρουαρίου 1943 αντικαταστάθηκε κατόπιν εντολής του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας ο αντιμοναρχικός αντισυνταγματάρχης Γεώργιος Χατζησταυρής, ο οποίος διοικούσε ένα από τα τάγματα πεζικού της 2ης Ταξιαρχίας του Βασιλικού Ελληνικού Στρατού Μέσης Ανατολής (ΒΕΣΜΑ) και η οποία ήταν εγκατεστημένη πλέον στην περιοχή Ρας Μπάλμεκ της Συρίας μετά τη Χεντέρα και το Τελ Αβίβ της Παλαιστίνης. Οι άνδρες του Χατζησταυρή, πολλοί από αυτούς μέλη της ΑΣΟ, εξεγέρθηκαν και παρεμπόδισαν βίαια την αποχώρηση του αντισυνταγματάρχη, στο πλευρό του οποίου τάχθηκαν αμέσως ομοϊδεάτες διοικητές των άλλων δύο ταγμάτων της ταξιαρχίας. Οι διοικητές αυτοί ήταν οι ταξίαρχοι Κώνστας και Σταυρουλάκης. Η αντίδραση των μοναρχικών στοιχείων που μέσα στο στράτευμα ήδη σχημάτιζαν μικρές οργανώσεις, υπήρξε σχετικά άμεση. 150 αξιωματικοί παραιτήθηκαν, διαμαρτυρόμενοι για την κατάσταση στο στράτευμα.

Στις 4 Μαρτίου, στην υπό τον φιλοβασιλικό συνταγματάρχη Παυσανία Κατσώτα 1η Ταξιαρχία ξέσπασε ένοπλη ανταρσία των μελών της ΑΣΟ διότι ο διοικητής προσπάθησε να συλλάβει κατόπιν προβοκάτσιας την επιτροπή που παρουσιάστηκε σε αυτόν ζητώντας του να συμπαραταχθεί με όσους συναδέλφους της διαμαρτύρονταν για την περίπτωση Χατζησταυρή. Σε απάντηση της απόπειρας του Κατσώτα, τα μέλη της ΑΣΟ πήραν τον έλεγχο του στρατοπέδου, απαιτώντας την αποκατάσταση όλων των δημοκρατικών διοικητών, την απομάκρυνση των "τεταρτοαυγουστιανών" αξιωματικών και την είσοδο δημοκρατικών προσωπικοτήτων στην κυβέρνηση. Οι Βρετανοί ανησύχησαν με τις νέες εξελίξεις και διαμήνυσαν στην ελληνική κυβέρνηση να προχωρήσει στην ικανοποίηση αιτημάτων τους. Η δυναμική της ΑΣΟ άλλωστε ήταν τέτοια που μια γενικότερη εξέγερση θα διέλυε πιθανότατα το στράτευμα. Στις 24 Μαρτίου ο Κανελλόπουλος παραιτήθηκε, ενώ στο υπουργικό σχήμα εισήλθαν νέοι υπουργοί, αμιγώς βενιζελικοί. Ο Κατσώτας αντικαταστάθηκε όπως και ο φιλοβασιλικός αρχηγός του στόλου αντιναύαρχος Αλέξανδρος Σακελλαρίου. Οι 150 φιλοβασιλικοί αξιωματικοί που είχαν υποβάλλει την παραίτησή τους απομονώθηκαν και αργότερα κλήθηκαν από τον βενιζελικό υπουργό στρατιωτικών Βύρωνα Καραπαναγιώτη να επιστρέψουν άμεσα στην υπηρεσία τους.

Τον Ιούλιο του ίδιου έτους ξέσπασε ακόμα μια εξέγερση των αντιμοναρχικών της ΑΣΟ. Μέσα σε λίγες ώρες, οι εξαγριωμένοι οπλίτες είχαν καταλάβει τη 2η Ταξιαρχία προπηλακίζοντας τους φιλοβασιλικούς αξιωματικούς. Παράλληλα, στις φυλακές του Γενικού Κέντρου Εκπαιδεύσεως Στρατευμάτων στην Παλαιστίνη, οι κρατούμενοι κομμουνιστές οπλίτες κατάφεραν να βγουν από τα κελιά τους σε ένδειξη συμπαράστασης προς τους στασιαστές. Αυτή τη φορά οι Βρετανοί, οι οποίοι τότε έκαναν λόγο για οργανωμένη από τα κάτω επαναστατική κίνηση, κινητοποιήθηκαν και κατέστειλαν την εξέγερση με τη χρήση και όπλων. Στο ΓΚΕΣ η ένοπλη παρέμβαση του διοικητή συνταγματάρχη Σόλωνα Γκίκα, ακολούθησε τις εντολές των Βρετανών: Δύο από τους συλληφθέντες κινηματίες της ΑΣΟ εκτελέστηκαν.

Τα παραπάνω γεγονότα συντάραξαν βαθύτατα τις αστικές δυνάμεις της Μέσης Ανατολής. Σύντομα οι δυνάμεις του καθεστώτος Μεταξά είχαν κινητοποιηθεί και λάβει τις θέσεις τους εκ νέου στο στράτευμα. Τον Αύγουστο του 1943 και με τη σύμφωνη γνώμη των Βρετανών ιδρύθηκε στο στρατόπεδο ΓΚΕΣ η Ένωση Νέων Αξιωματικών (ΕΝΑ) με πρωτεργάτες γνωστά αντικομμουνιστικά στοιχεία του στρατεύματος. Η οργάνωση είχε αντικομμουνιστικό χαρακτήρα και στόχο να επαναφέρει την μοναρχία στην Ελλάδα. Είχαν μάλιστα προτείνει στο ΓΕΣ να οργανωθούν τάγματα αποτελούμενα από εθνικόφρονες αξιωματικούς τα οποία θα στέλνονταν στην Ήπειρο για να χτυπήσουν τον μαχόμενο ΕΛΑΣ. Η ΕΝΑ αποτελούσε ουσιαστικά προπομπό του γνωστού ΙΔΕΑ, στελέχη του οποίου αποτέλεσαν τους γνωστούς συνταγματάρχες της Χούντας.

Τον Μάρτιο του 1944, Η ΠΕΕΑ ανακοινώνει την ίδρυση της και τον σχηματισμό κυβέρνησης εθνικής ενότητας. Στη Μέση Ανατολή, ξεσπά έντονη διαμαρτυρία στο στράτευμα καθώς και σχεδόν σε όλες τις μονάδες του ΒΕΣΜΑ. Αξιωματικοί και οπλίτες υποστηρίζουν ένθερμα την ΠΕΕΑ και ζητούν να ψηφίσουν κι εκείνοι όπως ο ηπειρωτικός κορμός της Ελλάδας. Αυτή τη φορά οι Βρετανοί και ο Γεώργιος ανησυχούν ιδιαιτέρως και λαμβάνουν άμεσα μέτρα. Η εξέγερση στο στράτευμα πνίγεται στο αίμα από τις βρετανικές δυνάμεις και διενεργούνται εκκαθαρίσεις τόσο σε επίπεδο οπλιτών όσο και σε επίπεδο αξιωματικών. Πολλά στελέχη της ΑΣΟ εκτελούνται. Οι ελληνικές δυνάμεις αναδιοργανώνονται πια από φιλοβασιλικούς αξιωματικούς του ΕΝΑ. Στελεχώνεται ο Ιερός Λόχος και η 3η Ορεινή Ταξιαρχία με τα πιο αντιδραστικά στοιχεία. Τα διάφορα στρατόπεδα της Μέσης Ανατολής θα αδειάσουν τις φυλακές τους από τα φιλομεταξικά στοιχεία και τη θέση τους θα καταλάβουν οι προοδευτικοί και κομμουνιστές αξιωματικοί και οπλίτες. Εκατοντάδες θα σταλούν στην κόλαση των βρετανικών στρατοπέδων συγκέντρωσης του Τομπρούκ, του Τμίμι και της Ελ Ντάμπα. Η στρατιωτική αρετή των δημοκρατικών και κομμουνιστών αξιωματικών της Μέσης Ανατολής δεν θα σβήσει όμως σε αυτό το μελανό σημείο της ιστορίας. Πολλοί στρατιώτες και αξιωματικοί θα επιστρέψουν το 1944-1945 στην ελέυθερη πια Ελλάδα και θα αγωνιστούν ξανά στις τάξεις του ΔΣΕ ή στο ευρύτερο προοδευτικό κίνημα.